تاریخچه هفت سین

سخن در باره ی هفت سین نوروزی که ایرانیان با علاقه بر سر سفره ی نوروز خود می گذارند و جزء آداب حتمی خانواده ها است بسیار مشکل است . زیرا این آداب به مرور زمان دستخوش تغییرات شده اند و یافتن اصل حقیقت مشکل است. ایرانیان با اعتقاد به تقدس عدد هفت - که امروز هم باقی است- هفت چیز بر سفره ی نوروزی خود می گذاشتند. تا یاد هفت امشاسپند مقدس و پاک را گرامی بدارند. خوان نوروزی هفت پایه اصلی دارد که هفت سین خوانده می شود و چیزهایی را شامل می شود که نخستین حرف آنها سین است. هر چند برخی از افراد در هفت سین بودن آن شک کرده اند و می پندارند که بعد از حمله اعراب و ایجاد تغییرات دینی در ایران ، این سفره هم دچار دگرگونی شده است. ولی بر اساس اسناد تاریخی این ادعاها واقعیت ندارند.برای مثال آنها می گویند ایرانیان پیش از اسلام ، هفت شین داشتند و بر سر خوان نوروزی شراب و شهد می گذاشتند. ولی هر دوی این واژه ها عربی هستند و ایرانیان اگر قرار بود شراب بر سر خوان نوروزی بگذارند باید هفت میم می داشتند. چون معادل فارسی شراب ، می است.

برخی دیگر گفته اند که ایرانیان پیش از اسلام به جای هفت سین ، هفت چین داشتند و مواد خوان نوروزی را بر روی هفت ظرف چینی می گذاشنتد. اما گویا آنها فراموش کرده اند ، ایرانیان باستان تماس مستقیمی با چین نداشتند و حتی در برخی از کتاب های قدیمی واژه کینیان را به جای چینیان بکار برده اند که بیشتر منظور اهالی سمرقند بوده است.
این سفره هفت سین به یاد امشاسپندان برپا می شود.

هفت امشاسپندانAmahraspandan :
۱- Ohrmazd (هرمزد) اهورامزدا : به معنی سرور دانا است. از آنجایی که نزد ایرانیان باستان هر یک از گل ها و درختان ویژه یکی از امشاسپندان (به معنی پاکان جاویدان) است پس درخت مورد (یاس زرد) که همیشه سبز و خرم است ویژه هرمزد بوده و یک شاخه از آنرا سر سفره نوروزی می گذاشتند.

۲- Wahman وهومن : به معنی اندیشه نیک است. یاس سفید گل ویژه بهمن ماه است پس شاخه ای از آن زینت بخش گلدان سفره نوروزی می شد.

۳-Ardwahishtاردیبهشت : سومین روز فروردین ماه اردیبهشت (اشاوهیشته یا ارئه وهیشته)است که به (چم ) معنی بهترین پاکی و راستی است. از آنجایی که آتش سوزانندهء تمام پلیدی ها و روشنی بخش است پس بر سر سفره نوروزی همیشه آتشدانی افروخته گذاشته می شد. چون گل مرزنگوش ویژه اردیبهشت ماه است پس آنرا بر سر خوان نوروزی قرار می دادند.

۴- Shhrewar شهریور : چهارمین روز فروردین ماه است. واژه شهریور (خشتره وئیریه) به معنی شهریاری آرزو شده یا کشور جاودانی است. این امشاسپند نگهبان فلزات و دادگری است.

۵- Spandarmad سپندارمزد : روز پنجم فرودین ماه سپندارمزد (اسفند) است که به معنی عشق و فروتنی پاک (پارسایی) است. اسپند نشانهء وفا و بردباری است و بیدمشک گل ویژهء اوست.

۶- kHordad خرداد : روز ششم فروردین ماه خورداد یا خوردات (هئوره تات) ، به معنی کامل ،بی کاستی و رساست. گل سوسن ویژه این امشاسپند است.

۷- Amurdad امرداد : هفتمین امشاسپند امرداد (امرتات) است. امشاسپند امرداد نگهبان گیاهان است و همیشه همراه خرداد (نگهبان آب) است. گل ویژهء آن زنبق است.

هفت سین

سبزه نودمیده : سبزه ها را به تعداد هفت یا دوازده که شمار مقدس برج ها است ، در قابهای گرانبها سبز می کردند. در کاخ پادشاهان 20 روز پیش از نوروز دوازده ستون از خشت خام بر می آوردند و بر روی هر یک از انها یکی از غلات را می کاشتند ، خوب روئیدن هر یک از آنها را به فال نیک می گرفتند و می گفتند که آن دانه در آن سال پر بار خواهد بود. در ششم نوروز آن غلات را می چیدند و به نشانه برکت و باروری در تالار پخش می کردند.

خانواده ها معمولا سه قاب از سبزه ها را به نشانه هومت ، هوخت و هورشت بر خوان می نهادند و بر روی آنها گندم ، جو و ارزن که خوراک اصلی مردم بود سبز می کردند. رنگ سبز آنها رنگ ملی و مذهبی ایرانیان بود و خوان نوروزی را زینت می بخشید. سبز شدن دانه نماد امشاسپند امرداد است. مردم بر این باورند که فروهر نیکان باعث بالیدن و سبز شدن دانه ها به هنگام بهار می شود.

سمنو : از جوانه های تازه رسیده گندم ساخته می شد از آنجایی که فروهرها باعث روئیدن گیاهان و جوانه زدن آنها می شوند ، خوردن این جوانه های بارور سبب نیرومندی و باروری در تمام سال می گردد.

سنجد : یکی از میوه هایی است که در خوان نوروزی گذاشته می شود. چون بوی برگ و شکوفه درخت آن محرک عشق و دلباختگی است که از مقدمات اصلی تولد و زایندگی است ، پس وجود آن نشانه ای از زایش کیهانی است.

سیب : روستائیان سیب را در خمهای وپژه ای نگهداری می کردند و پیش از نوروز به یکدیگر هدیه می دادند. سیب با زایش هم نسبت دارد. بدین صورت که اغلب درویشی سیبی را از وسط نصف می کردو نیمی از آن را به زن و نیمه دیگر را به شوهر می داد. بدین ترتیب مرد از عقیم بودن و زن از نازایی رها می شد.

سکه زرد و سفید :نمادی از امشاسپند شهریور که نگهبان فلزات است و بودن آن بر سر خوان موجب برکت و سرشاری در آمد انسان می گردد.

اجزای دیگر خوان نوروزی :
۱- آتشدان : آتشدان که از آتش خاندان مایه می گرفت در همه آیین های مذهبی بکار می رفت و باید در میان خوان نهاده می شد و دانه های مقدس اسپند به همراه چوب های خوشبو در کنار آن جای داشت.

۲- ماهروی و برسمBarsom : ماهروی همان برسمدان است. به علت اینکه تیغه های نگهدارنده برسم ها شکل هلال ماه است. از این رو آنرا ماهروی می نامند. شاخه هایی کوتاه از انار ، بید ، انجیر و زیتون را به دارازای سه بند می بردیدند و آنها را به تعداد سه ، هفت ، دوازده یا بیست و یک بر سر خوان در ماهروی جای می دادند. برسم را معمولا بر سر خوان غذا هم قرار می دادند و نماد برکت گیاهی بود. دسته ای از آنرا پیش از خوردن غذا بدست می گرفتند و آفرین می خواندند. در دوره ساسانیان برای اینکه خوان شاهان شکوه بیشتری داشته باشد این ترکه را از زر (طلا) می ساختند و به آنها زرین تره می گفتند. کم کم برسم های فلزی به آیین های دینی هم راه یافت.

۳-کتاب مقدس : چون جشن نوروز یک جشن ملی بود هر خانواده ای می توانست مذهبی ویژه خود را بر روی خوان نوروزی بگذارد. در دوران ساسانیان کتاب اوستا را بر سر سفره می گذاشتند و پیش از فرا رسیدن سال نو قسمت فروردین یشت آنرا که مربوط به فروهرهای شاهان ، پاکان ، پارسایان ، دلاوران و شهسواران است ، می خواندند. امروزه نیز مسمانان و کلیمیان قران و تورات بر سر خوان نوروزی میگذارند.

۴- کوزه آب : کوزه آب که توسط دختران نو رسیده از زیر آسیاب ها پر می شود با زیتنی از گردن بند بر سر خوان نوروزی قرار می دادند. امروزه به جای کوزه از تنگ های کوچکی استفاده می شود که سبزی بر روی آنها سبز کرده اند و تنگ را با روبان هایی می آرایند.

۵- نان : نان نمادی از برکت است. در دوران ساسانیان نان هایی را به اندازه کف دست بود ، می پختند و آنها را که درون Dron می نامید بر سر خوان نوروزی می گذاشتند. گاهی بر آنها آ‏فرین می خواندند و آنها را برکت می بخشیدند. امروزه ظرفی از نان یا نان سنگک بزرگی بر روی سفره قرار می دهند که در آیین زناشویی هم این کار انجام می شود. گاهی بر روی نان با دانه های کنجد « مبارک باد » می نویسند.
در دوران ساسانیان بر گوشه های خوان نوروزی می نوشتند « افزون باد » یا « افزا باد » که موجب برکت خوان در همه سال می شد. این واژه ها را بر روی سکه های ساسانی نیز ضرب می کردند تا برکت پول را افزایند.

۶- شمعدان : در دو سوی آتشدان شمعدان های گرانبها یا چراغ هایی می نهادند و آنها را می افروختند و این نشانی از دنیای فروغ بی پایان بود که جایگاه فروهران است. نور و روشنایی در مراسم مذهبی از جایگاه ویژه ای برخوردار بود. زیرا دنیای روشنایی قلمرو اورمزد و هر جا که نور و آتش باشد ، اهریمن را بدان جا راهی نیست.

۷- شیر : شیر تازه دوشیده شده نمادی از غذای نوزاد کیهانی است. زیرا بر اساس اسطورهای آفرینش انسان در گهنبار همس پت میدیم گاه یعنی در روز 365 سال آفریده شده است. بنابراین در جشن زایش ، آدمیان نیز به شیر نیاز دارند. شیر در مراسم مذهبی مقدس شمرده می شود و گاهی آنرا با عصار گیاه هوم در می آمیختند. پنیر تازه هم که از فرآورده های شیر است و دارای اندیشه باروری است بر سر سفره نوروزی قرار دارد. پادشاهان ساسانی در بامداد نوروز از خرمایی که درون کاسه شیر ریخته می شد به همراه پنیر تازه می خورند که برکت افزا بود.

۸- تخم مرغ : انواع سفید و رنگین آن باید زینت بخش خوان نوروزی باشد. چون تخم و تخمه نمادی از نطفه و نژاد است و در روز جشن تولد آدمیان تخم مرغ تمثیلی از نطفه باروری است که بزودی باید جان بگیرد تا زایش کیهانی انجام پذیرد. پوست تخم مرغ خود نمادی از آسمان و طاق کیهان است. میترا نیز بنابر اسطوره از تخم کیهانی بوجود آمد.
در روستا ها رسم بر این است که یکی از تخم مرغها را بر روی آیینه می گذارند و اعتقاد دارند که در هنگام تحویل سال وقتی که گاو آسمانی کره زمین را شاخی به شاخ دیگر خود می افکند ، تخم مرغ بر روی آیینه خواهد جنبید.

۹- آیینه : از نظر واژه شناسی از ریشه ادونک Advenakبه معنی شکل و دیدار آمده است. در نخستین روز نوروز که انسان کیهانی بر اثر آمیختن فروهر مینوی با نیروهای دیگر شکل می گیرد ، باید نماد آن در خوان نوروزی باشد تا شکل پذیری آسان گردد. از این رو یک آیینه را در بالای خوان نوروزی و آیینه را در بالای خوان نوروزی و آیینه دیگر را زیر تخم مرغ می گذارند.

۱۰- ماهی: اسفند ماه در برج حوت ( ماهی ) است و به هنگام نوروز برج حوت به حمل (شتر ) تحویل می شود ، از این رو نمادی از آخرین ماه سال در خوان نوروزی گذاشته می شود. علاوه بر آن ماهی یکی از نمادهای آناهیتا فرشته آب و باروری است و وجود آن در سفره نوروزی باعث برکت و باروری در سال نو می گردد. خوردن غذای ماهی در شب عید هم به همین دلیل است.

۱۱-انار : از مقدس ترین درختان است. مردم به تک درخت انار نزدیک زیارتگاه ها و بالای تپه ها و کوه ها دخیل می بندند و ترکه های انار را به عنوان برسم مقدس در آیین بدست می گرفتند. شکل غنچه و گل انار مثل آتشدان است و همیشه مقدس شمرده می شد. پردانگی انار هم نماد برکت و باروری است.

۱۲- گل بیدمشک : نمادی از امشاسپند سپندارمزد و گل ویژه اسفند ماه است.

۱۳- نارنج : نمادی از گوی زمین است و هنگامی که در ظرف آبی نهاده شود نمادی از زمین در کیهان است. گردش آن هم بر روی آب نمودار گذشتن برجهای دوازده گانه و تحویل سال است.

۱۴-دانه های اسپند : اسفند از واژه اوستایی Spanta به معنی مقدس گرفته شده است. امروزه در خانواده ها برای دفع چشم زخم بر روی آتش پاشیده می شود. دانه های اسپند به رشته کشیده زینت بخش خانه های روستایی است.
بر سر خوان نوروزی چیزهای دیگری مثل شیرینی و نقل که نماد شیرین کامی است و آرد که نمادی از برکت است ، گذاشته می شود.